«Եթե անհատական գիտակցությունը մեծանում է, մարդիկ չեն համախմբվում»

«Իրատես de facto»-ի հյուրն է գրող, ազատամարտիկ ՀՈՎԻԿ ՎԱՐԴՈՒՄՅԱՆԸ, որ վերջերս հրատարակել է երկու գիրք` «Կանիծեմ, եթե մոռանաս» փաստագրական վիպակը և «Վերադարձ» պատմվածքների ժողովածուն: Մեր զրույցն անդրադարձ է այդ գրքերին, և` ոչ միայն:

«ԳԻՏԵԻ, ՈՐ ԵԹԵ ՄԻ ԼՈՒՐՋ ԲԱՆ ԱՆԵՄ, ՈՒՇ ԵՄ ԱՆԵԼՈՒ»

-Հովիկ, հետպատերազմյան շրջանի քո գրականությունը, ստեղծագործական թափը, ոճը էապես տարբերվում են նախապատերազմականից: Եվ սա միայն իմ կարծիքը չէ: ՈՒնե՞ս դրա բացատրությունը:
-Իհարկե, ունեմ: Պատճառները մի քանիսն են: Ես որոշակի տարիքում հասկացա, որ իմ զարգացման ընթացքը դանդաղ է գնում: ՈՒնեի լավ հիշողություն, գերազանցիկ էի, թվում էր, թե ամեն ինչ ճիշտ է իմ մեջ: Բայց որպես տղամարդ, որպես մարդ էակ` դանդաղ էի հասունանում: Գիտեի, որ եթե մի լուրջ բան անեմ, ուշ եմ անելու: Պատճառներից մյուսն այն էր, որ սխալ մասնագիտություն ընտրեցի: Գիտակցական տարիքից սկսած` գիտեի, որ պիտի գնամ Երևան, ընդունվեմ բանասիրական ֆակուլտետ և առնվազն ժուռնալիստ դառնամ: Բայց կյանքս այլ հունով գնաց: Տեր չունեի, հայր չունեի, մայրս էլ գյուղացի կին էր, ինձ չէր կարող սատարել: ՈՒ ես` անտերությունից, եկա Երևան և ընդունվեցի գյուղմեխանիզացիայի տեխնիկում: Երկու տարի այդտեղ կորցրի, հետո զորակոչվեցի բանակ` ահավոր մի տեղ Միջին Ասիայի անապատներում, որտեղ էլ անջուր, անհաց տանջվեցի երեք տարի: Վերադարձա Երևան և ընդունվեցի պոլիտեխնիկ: Էլի բանասիրականը մնաց անմատչելի: Օտար լեզու չգիտեի, դպրոցում չէի անցել, չէի կարող համալսարանում քննություն հանձնել: Ամեն բան դասավորվում էր ի վնաս բանասիրական կրթության: Կարծես կանխանշված լիներ դա: Մյուս պատճառն այն էր, որ ես, մինչև դպրոցն ավարտելը, ռուսասեր, ռուսամետ, խորհրդային երևույթ էի: Ինձ ոչ ոք չի դաստիարակել: Ես ամբողջովին դպրոցական դասագրքերի, իմ կարդացած մյուս գրքերի ազդեցության տակ էի մեծացել: Մի ահավոր տիպ էի: Բայց երբ կյանք մտա, աշխատանքի անցա Այրումի պահածոների գործարանում, իմ ներսում մեծ հեղաշրջում կատարվեց: Տեսա, որ գրքերից սովորած ճշմարտությունները տեղ չունեն կյանքում: Առաջ էին գնում, սիրվում այն մարդիկ, որոնք քծնում էին, խաբում: Ես այնքա՜ն էի հիասթափվել կյանքից: Դարձել էի ինքս իմ հակապատկերը` լրիվ հակասովետական տարր: ՈՒ այդ մտածելակերպս, հակաիշխանական, հակասովետական հատկանիշներս երբեք չեմ թաքցրել ընկերական, մարդկային շփումների ժամանակ: Դե կողքիս էլ Խթը-ի ագենտներ էին պտտվում, գիտեին, թե ինչ հայացքների տեր եմ. էլ ի՞նչ խոսք կարող էր լինել տպագրվելու, ասպարեզում երևալու մասին: Մինչև խորհրդային կարգերի փլուզումը երկու լղարիկ ժողովածու եմ տպագրել: «Վիպակ տղամարդկանց համար» վեպս տպագրվել է երեսուն տարի ուշացումով: Գրել եմ միշտ, թեմաները շատ էին, խեղդվում էի: Անգամ աշխատանքիս ժամերին եմ գրել, երբ առաջատար կոնստրուկտոր էի աշխատում: Երբ Ռուբեն Հովսեփյանը դարձավ Հայպետհրատի խմբագիր, ինձ շատ օգնեց տպագրվելու հարցում: Երկու գիրք տպագրեցի այդ ընթացքում` 1980-ականներին: Բայց հեղափոխությունից հետո իրավիճակը կտրուկ փոխվեց: ՈՒզենք, թե չուզենք, պիտի խոստովանենք, որ հիմա հարաբերական ազատություն է: Ինչ ուզես, կտպես: Ձեռքդ բռնող, խանգարող չկա: Փող ճարիր, հովանավոր ճարիր, գրածդ տպիր: ՈՒզում ես` ապուշություն տպիր, ուզում ես` հանճարեղ բան, ոչ մեկին չի հետաքրքրում: ՈՒ այս վիճակում ես կարողացա ասպարեզում երևալ: Իհարկե, մինչև 1994 թվականը հեռացել էի գրականությունից, հայրենիքի պաշտպանությունն էի համարում ամենակարևորը: Կռվում էի: Բայց էդ ընթացքում, երբ մի քանի ամսով գալիս էի Երևան` հանգստանալու, զենք-զինամթերք հայթայթելու ջոկատիս համար, կրկին վերադառնում էի գրականությանը: Եվ գրեցի ու 1992-ին հրատարակեցի մի վիպակ` «Անահիտ աստծու վերադարձը»` մաքրամաքուր սիրո մասին: Մի թեմա, որ կարող էր անհեթեթ թվալ այն մութ, ցուրտ, պատերազմական օրերին: Գրքի առաջաբանում էլ գրել էի, որ եթե այս խառը, հուսահատ ժամանակներում ես իմ վիպակով կարողանամ մի սիրտ սփոփել, երջանիկ կլինեմ: Հետպատերազմական գրականության նյութը, բնականաբար, պատերազմն էր: Պատերազմից վերադարձողն ի՞նչ պիտի գրի. ներսումս ամբողջովին էդ պատերազմի թեման էր, գլխովս անցած սարսափները: Կռվի ժամանակ մեր տղաների մի խումբ ընկել էր թուրքերի ծուղակը: Չգիտեմ` թուրքերն իրե՞նք էին գլխի ընկել՝ որտեղ են մեր տղաները, թե՞ ծախված գործ էր, բայց փաստն այն է, որ շրջապատեցին մերոնց ու մորթեցին բոլորին: Հերոսաբար զոհվեց հրամանատարը: Եվ ես դեռ պատերազմի դաշտում որոշեցի, որ այդ պատմությունը պիտի գրեմ: Եկա ու գրեցի «Այսպես են մեռնում արծիվները» վիպակը: Դրանից հետո ընթացքը շարունակվեց. պատերազմի թեմայով տարին մեկ-երկու գիրք եմ գրում, տպագրում:
-Այդ գործերդ, հատկապես` «Կանթեղ» վեպը, մեր ապրած դաժան օրերի ճշմարտացի, չպատվիրված պատմությունն են: Չե՞ս կարծում, որ տասնամյակներ, հարյուրամյակներ անց սերունդներն այն ընկալելու են ոչ թե սոսկ իբրև գեղարվեստական գրականություն, այլ վավերագրություն:
-Կարծում եմ, որ այդպես կլինի, որովհետև վեպում իսկապես կտորներ կան, որ մաքուր վավերագրություններ են, փաստացի ճշմարտություններ: Թե՛ անունները, թե՛ երկխոսությունները, թե՛ իրադարձությունները իրական են, ոչինչ հորինված չէ, պատմական ճշմարտություն է: ՈՒ հիմա այլ հավաստիացումներ էլ են մեջտեղ գալիս: Կռվող տղաներից ոմանք փախել են արտասահման և համացանցով, այլ հրապարակումներով բացահայտում են արցախյան պատերազմի մասին եղած իրական պատմությունները:
-Այսինքն, ճշմարտությունը մարդկանց հասնելու իր ճանապարհը գտե՞լ է:
-Գտել է: Ճշմարտությունը հնարավոր չէ թաքցնել: Այն, ոնց էլ լինի, կգա, կգտնի իր ճանապարհը: Պատվիրված, սուտ պատմությունները չեն կարող երկար գոյատևել:

«ԻՆՁ ՄԻՇՏ ՀՅՈՒՐ ԵՆ ԳԱԼԻՍ ՀԱՆԳՈՒՑՅԱԼՆԵՐԸ»

-Պատերազմական թեմայից շեղվել ու գրել ես «Կանիծեմ, եթե մոռանաս» փաստագրական վիպակը: Սա սահմռկեցուցիչ մի պատմություն է` ցեղասպանությունը վերապրած, մոլլային իբրև հարճ ծառայելու դատապարտված, բայց նրան զարմանալի հնարամտությամբ սպանած և հրաշքով մահից փրկված հայ աղջնակի մասին: Շատ հետաքրքիր են վիպակը գրելու նախապատմությունը, շարժառիթը: Պատմիր այն, խնդրեմ, մեր ընթերցողին:
-Ես ո՛չ նպատակ եմ ունեցել գրելու այդ պատմությունը, ո՛չ գաղափար եմ ունեցել այդ ամենի մասին: Դա ինձ ուղղակի պարտադրվել է: Մի գիշեր մի ծեր կին եկավ ինձ մոտ ու պահանջեց իր պատմությունը գրել:
-Երազո՞ւմ եկավ:
-Նույնիսկ չգիտեմ` երա՞զ էր, տեսի՞լք էր: Որովհետև ես արթուն ժամանակ էլ եմ այդ պատմության մեջ եղել: Քնած լինեի, թե արթուն, այդ պատմությունն անընդհատ շարունակվում էր, ես դրա մեջ էի: Այդ տեղեկությունն անընդհատ ստանում էի: Մի քանի օր բանի տեղ չդրեցի: Բայց այդ կինն ինձ հանգիստ չէր տալիս: ՈՒ երևի ինքն էլ զգաց, որ ես համառորեն չեմ ուզում դրան անդրադառնալ, սպառնաց. «Կանիծեմ, եթե մոռանաս, եթե չգրես իմ պատմությունը: Պիտի գրես, որ իմ հոգին թեթևանա»: ՈՒ ես գրեցի, որ չանիծի: Գրեցի` բառացի հիշելով իր ասածները: Անգամ տեղանքի ռելիեֆը, նկարագիրը, գույներն էին ինձ հայտնի, վառվող եկեղեցին էր աչքիս առաջ: Կարծես ինքս եղել էի այնտեղ, աչքովս տեսել ամեն բան:
-Եվ մյուս անհավանական երևույթն այն է, որ վիպակը գրելուց հետո գտել ես քեզ այցի եկած կնոջ նախատիպին:
-Այո՛: Վիպակը դեռևս անտիպ վիճակում կարդացել էր ընկերոջս` Նիկոլ Աղաբաբյանի կինը, որ դերասանուհի է Պարոնյանի անվան թատրոնում: Իր ընկերների մոտ խոսել էր վիպակիս մասին, ու դերասաններից մեկն ասել էր, որ դա իր տատի` Արմավիրում ապրած Ծաղիկ Հարությունյանի պատմությունն է: Քանի որ շատ մանրամասներ էին համընկնում, ցանկացա, որ ինձ ցույց տան այդ կնոջ լուսանկարը: Ճիշտ իմ տեսիլքի կինն էր:
-Եվ գրքի առաջին էջում տպագրել ես նրա լուսանկարը:
-Այո, դա իրական անձնավորություն է: Իր պատմությունն է, իր լուսանկարով էլ տպագրել եմ:
-Գիրքը գրելուց հետո այլևս չի՞ այցելել նա քեզ:
-Ո՛չ: Բացարձակապես ինձ չի հիշում:
-«Վերադարձ» ժողովածուից երկու գործ եմ ցանկանում առանձնացնել: Մեկը դեպի Հրանտ Մաթևոսյանի խորունկ-խորհրդավոր աշխարհը տանող պատմվածքն է` «Կանաչ-կարմիր, դեղին-կապույտ աշխարհը»: Ինչպե՞ս ես կարողացել այդքան հրանտյան, բայց և այդքան վարդումյանական լինել այդ մի քանի էջում:
-Ես նորից պիտի միստիկայի մեջ ընկնեմ: Երևի իմ հոգեկան կառուցվածքն է այդպիսին. ինձ միշտ հյուր են գալիս հանգուցյալները: Հարազատներիս մասին` էլ չասեմ, ամբողջ գիշեր մորս հետ եմ լինում:
-Դե՜, դա ցայտուն երևում է քո «Թռչունը» սքանչելի պատմվածքում:
-Այո՛, բայց ինձ նաև ոչ արյունակիցներն են այցելում: Եվ Հրանտն էլ, որի հետ շատ էի կապված, մահվանից հետո հաճախակի էր գալիս երազիս, զրուցում էինք, շփվում: Այդ պատմվածքի գաղափարն էլ մեր հանդիպումներից ծնվեց: Եթե խոր մտածեմ, պիտի ասեմ, որ այդ պատմվածքը ես չեմ գրել, Հրանտն է գրել: Դրանում էնքա՜ն շատ է Հրանտի հոգին, ոճը, բառապաշարը… Ես երբեք էդպես չեմ գրում: Դա Հրանտն է: Նա է էդպես` ուղղակի-անուղղակի հարցուպատասխաններով, խոսքը ասելով-կիսատ թողնելով գրում: Ոնց որ ինքը գրած լինի էդ պատմվածքը: Էլի երազից ծնված գործ է: Կարոտից, խոր ապրումից, ցավից ծնված գործ է: Ես ամբողջ կյանքում երկու շատ թանկ մարդու եմ կորցրել, որոնցից մեկը Հրանտն էր, մյուսը` մի գիտնական: Այդ երկու կորուստներն ինձ մեծ ցավ են պատճառել, ու ես այդ ցավը կրում եմ իմ մեջ: Իհարկե, ուրիշ ցավ է մորս կորուստը, բայց այս երկուսի հետ ոչ թե արյունակցի զգացողությամբ եմ կապված, այլ ուրիշ` վերին մակարդակներում գոյություն ունեցող կապով:

«ԱՄՈՐՖ ՎԻՃԱԿ»

-Խոսենք ժողովածուի մեկ այլ պատմվածքի մասին` «Աստվածները և ամբոխը»: Այսպիսի միտք ես արտահայտել. «Ամբոխն առանց աստվածների չի կարող գոյություն ունենալ: Նրանց ստեղծում է իր համար, որ կարողանա ապրել»: Ամբոխը, անգիտակից զանգվածն ստեղծում են սատանայակերպ աստվածներ և իրենք էլ տառապում դրանց ձեռքին: Իսկ ի՞նչ է վիճակված ժողովրդին` ամբոխի և չաստվածների այդ միջակայքում:
-Ժողովուրդն ինքը ամբոխն է: Չկա այլ տեսակի ժողովուրդ: Որ ժամանակը, որ ազգությունն ուզում ես, վերցրու: Միշտ էլ ժողովուրդն աստվածացրել է ինչ-որ մեկին կամ ինչ-որ բան: Կեսարներին են աստվածացրել, փարավոններին:
-Կոմկուսի քաղբյուրոյի քարտուղարներին:
-Այո, կոմկուսի քաղբյուրոյի քարտուղարներին: Նայած թե ինչ մակարդակ ունի ժողովուրդը: Անտառներում հոտերով ապրող վայրի ցեղերն էլ ինչ-որ ծառ, կենդանի կամ քար են աստվածացնում: Ամբոխը միշտ էլ ստեղծում է իրենից վեր գտնվող ինչ-որ բան և աստվածացնում: Դա մի կոդ է, որ դրված է մարդկանց մեջ: Ազատ ապրել չեն կարողանում:
-Դու ժողովրդի և ամբոխի միջև հավասարության նշա՞ն ես դնում:
-Ժողովուրդը միշտ էլ ամբոխ է: Ո՞ր ժողովուրդն է ժողովուրդ: Հիտլերը` էդ հանճարը, հանճարեղ շիզոֆրենիկը, կարողացավ ոչ միայն ամբողջ Գերմանիան, այլև ամբողջ Եվրոպան իր բռան մեջ հավաքել և դառնալ նրանց աստվածը: Ո՜Ւր էր, թե մենք էլ էդպիսի մեկն ունենայինք, որ մեզ հավաքեր, կառավարեր և դուրս բերեր այս վիճակից: Ամենավատ վիճակը հիմա մերն է: Որովհետև ո՛չ ամբոխ ենք, ո՛չ ժողովուրդ ենք: Ամորֆ վիճակ է մեզանում: Գուցե ես սխալվում եմ, բայց էս է իմ կարծիքը: Եթե Հիտլերի, Ստալինի, Պետրոսի նման մեկն ունենայինք, դառնայինք նրա ամբոխը, պաշտեինք նրան, և նա մեզ տաներ ճիշտ ճանապարհով, մենք կդառնայինք հզոր պետություն: Էդպես են հզորանում պետությունները, ազգերը: Եթե անհատական գիտակցությունը մեծանում է, մարդիկ չեն համախմբվում, երկպառակություններ են լինում: Պատերազմի տարիներից մի դեպք հիշեմ: Մի գերված հայի ադրբեջանցի միլպետն ասել էր. «Ձեր հարյուր հոգուց իննսունինը խելացի են, հրամանատար են: Մեկն է հիմար: Մեզ մոտ հարյուրից մեկն է խելոք, մնացած իննսունինը հիմար են: Դրա համար էլ մենք կարող ենք կազմակերպվել, միացյալ ամբոխ դառնալ, ենթարկվել մեկի հրամանին: Դուք դա չեք կարող: Դուք ամեն մեկդ Ձեր խելքով եք շարժվելու, չեք կարողանալու համախմբվել: ՈՒ մենք ձեզ կհաղթենք»: Սրա մեջ մեծ ճշմարտություն կա: Իհարկե, այս անգամ դրա ասածը չեղավ, բարեբախտաբար, մենք հաղթեցինք: Բայց, մեծ հաշվով, էդ մարդը ճիշտ է: Մենք հաղթեցինք, որովհետև 1989-1992 թվականներին մոռացել էինք մեր անձնական ամբիցիաները, համախմբվել էինք: Բայց դրանից հետո նորից տարանջատվեցինք:
-Փաստ է, որ երբ մենք կանգնած ենք մեծ, իսկական վտանգի առաջ, համախմբվում ենք, մոռանում անձնական ամբիցիաները:
-Իհարկե, այդպես է: ՈՒ դա էն ժամանակն է, երբ մենք դառնում ենք ամբոխ: Մինչև չամբոխանանք, հաջողության չենք հասնի: Եթե ամեն մեկն ասում է` ես, ես-երը իրար ուտում են: Մենք ես-ը մոռացել էինք պատերազմի տարիներին: Բոլորն ինձ ենթարկվում էին: Ես էի ջոկատի հրամանատարը, ուրեմն անխոս պիտի կատարեին իմ հրամանները: Դա իմ շնորհքը չէր: Ես ո՛չ կազմակերպչական ջիղ ունեմ, ո՛չ հրամանատարի հատկանիշներ: Ես էն մարդը չէի, որ ջոկատը մեծացնեի, զորք կազմեի, Անդրանիկ դառնայի: ՈՒղղակի պատահել էր այնպես, որ ես էի գնացել առջևից, տղաները հետևել էին ինձ, ու ես դարձել էի ջոկատի հրամանատար: Եվ էդ տղաները, մի կողմ դրած իրենց անձնական մղումները, ենթարկվում էին ինձ: Դա ավելի շատ իրենց շնորհքն էր, ոչ թե իմ: Բոլորն ինձ լսում էին, անձերը դրել էին մի կողմ: Հիմա չես կարող նման բան անել: Մենք չորս ամիս նստացույց էինք անում, բայց վերևից աշխատեցին մարդկանց ամբիցիաների վրա, մեզ բաժանեցին, թուլացրին, և ոչ մի արդյունքի չհասանք:
-Դու միշտ ընդգծված լավատես ես: Անգամ ամենահուսահատական, ամենաողբերգական պահերին քո տեսլականով կարողանում ես ոգևորել մարդկանց:
-Դա իմ հավատամքն է: ՈՒ այդ հավատամքի մի դրսևորում էլ իմ երկու վեպերն են, որոնցից մեկը` «Կանթեղ-2»-ը, արդեն պատրաստ է տպագրության: Մյուսի նյութերը հավաքված են, գրվելու ընթացքի մեջ է: «Կանթեղ-2»-ը մեր այսօրվա իրականության անդրադարձն է: Դարձյալ կոնկրետ մարդիկ են հերոսները, կոնկրետ դեպքեր, իրադարձություններ են հիմքում: Այն խայտառակ վիճակի նկարագրությունն է, որում հայտնվել ենք մենք քսան տարի անց: Բայց վեպս ավարտվում է լավատեսությամբ` Ագռավաքարից դուրս է գալիս Մհերը: Մյուսը մեր ազգի պատմության հերոսական, անհայտ էջերից մեկի` ՈՒրֆայի հերոսամարտի մասին է: Դա մի հերոսական դրվագ է, որի մասին մենք չգիտենք: Ես ուզում եմ իմ վեպով այդ բացը լրացնել և ցույց տալ, թե ինչպես ընդամենը քսանչորս տարեկան հայ երիտասարդը` մի կատարյալ ռազմական հանճար, կարողացել է կազմակերպել ՈՒրֆայի երեսունհազարանոց բնակչության պաշտպանությունը և դիմակայել թուրքական վեցհազարանոց կանոնավոր բանակին: Մենք պիտի դասեր քաղենք այս պատմությունից և իմանանք, որ մեզ անհնար է հաղթել, երբ մենք համախմբվում ենք:

Զրույցը վարեց
Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԸ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ